Transcriptie zonder toelichting

In de Nieuwsbrief van november 2017 staat een onduidelijke foto van de beide eerste stenen van de twee kerken van Melderslo. Daaronder is de tekst overgenomen die op de tweede, de laatste, steen is aangebracht. Die luidt als volgt:

1951. Eerste steen kerk Melderslo en steen ter ere van de H. Oda. Tekst: MCMXLIIII / MCMLI / NON AUG / ECCLESIA SEPTEM ABHINC ANNIS / VI BELLICA EXCLISA NOVIS HIS LOCIS / IN PACE RENOVATA SVRREXIT / + LUDOVICO PAROCHO + / HUNC / PRIORE TRALATO SUPPOSTO / POPVLO CONCVRRENTE / PIEQUE SOCIA / L(?)FO DECANUS POSVIT / + +.

Deze tekst bevat zowel onduidelijkheden – zie het vraagteken – als fouten. Bovendien ontbreekt iedere toelichting. In deze nieuwsbrief ziet u een verbeterde weergave van deze tekst met vertaling en toelichting.

Tekst aan weerszijden

Aan weerszijden staat: Links: MCMXLIIII = 1944. Rechts: MCMLI = 1951 NON AUG = Hier doet zich meteen een probleem voor. Het lijkt voor de hand te liggen dat deze twee woorden een afkorting zijn voor NONO AUGUSTO en dat zou dan betekenen op de negende augustus. Maar de ceremonie van de eerste steenlegging heeft niet plaatsgevonden op 9 augustus 1951, maar op zondag 5 augustus 1951, zo staat in het boek Melderslo Destijds op pagina 82. Dit laatste lijkt het meest aannemelijk. Immers in 1951 was 5 augustus inderdaad een zondag en 9 augustus dus een donderdag. Het is niet erg waarschijnlijk dat zo’n plechtigheid op een gewone donderdag zou zijn gepland. Hoe zit dit dan? Dit raadsel bleek op te lossen met behulp van de eigenaardigheden van de Romeinse kalender. Die kalender kende een paar opmerkelijke namen voor bepaalde dagen. Zo had je de Idus. Dat was in sommige maanden de vijftiende dag van de maand en in andere gevallen de dertiende. Julius Caesar werd vermoord op de Idus van maart in het jaar 44 voor Christus. En dat was 15 maart. Daarnaast had je de Kalendae. Dat was altijd de eerste dag van de maand. Tot slot was er sprake van de Nonae. En dat was de negende dag vóór de Idus, waarbij de begin- en einddatum werden meegerekend. 13 Augustus was een Idus. En de Nonae van augustus was dus inderdaad 5 augustus! NON AUG is dus niet een afkorting van NONO AUGUSTO maar van NONIS AUGUSTIS – ‘op de Nonaedag van augustus’. NON past mooi op de beschikbare ruimte op de steen. Het Latijnse woord voor vijfde is quintus. En de afkorting daarvan moet QUINT zijn. Maar dat waren twee letters teveel om goed uit te komen. De enige andere mogelijkheid zou zijn geweest om het Latijnse cijfer voor vijf te nemen: de letter V. Maar mede omdat boven deze vijf in Romeinse cijfers al het jaartal 1951 stond, zou dat op die plek ook ongelukkig zijn uitgekomen. De gekozen oplossing lijkt dus wel vergezocht, maar kwam toch eigenlijk heel mooi uit.

Misschien is wel niet alleen voor 5 augustus gekozen omdat dat een beschikbare zondag was, maar ook omdat die datum al met al mooi op de steen kon worden gezet. In dit verband is het opmerkelijk dat aan de linkerkant niet de datum wordt vermeld waarop de oude kerk is verwoest: 23 november. Met gebruikmaking van alleen Romeinse cijfers en begrippen was dat namelijk op de beschikbare ruimte niet mogelijk.

Tekst rondom

Rondom staat de tekst: ECCLESIA SEPTEM ABHINC ANNIS VI BELLICA EXCISA NOVIS HIS LOCIS IN PACE RENOVATA SURREXIT

Hier zijn twee vertalingen mogelijk:

Eerste vertaling. De kerk die zeven jaren geleden is verwoest door oorlogsgeweld, verrees in een tijd van herstelde vrede op deze nieuwe plek.

Tweede vertaling. De kerk die zeven jaar geleden is verwoest door oorlogsgeweld, verrees vernieuwd in vredestijd op deze nieuwe plek.

Vernieuwd (renovata) kan dus zowel betrekking hebben op kerk als op vrede. In het Latijn zijn dergelijke dubbele mogelijkheden niet ongebruikelijk, maar vaak met opzet aangebracht. Ik denk dat dit hier misschien ook wel met opzet is gebeurd. Dat maakt zo’n tekst interessanter.

Tekst middenstuk

In het middenstuk staat: LVDOVICO PAROCHO HVNC PRIORE TRALATO SVPPOSITO POPVLO CONCVRRENTE PIEQUE SOCIO LEO DECANVS POSVIT

In vertaling is dit: Deken Leo plaatste deze (steen) tijdens het pastoraat van Lodewijk, nadat de vorige was overgebracht en eronder was gezet, terwijl het volk in vrome eensgezindheid samenstroomde.

Chronogram. Letters die ook getallen zijn

Beide teksten zijn een zogenaamd chronogram.  Dat wil zeggen, een (Latijnse) tekst waar een jaartal in verborgen zit. De letters die een getalswaarde hebben, zijn in de steen bovendien in wit aangebracht, zodat deze bedoeling duidelijk is.

De volgende hoofdletters hadden in het oude Rome tevens de betekenis van een cijfer:

• M = 1000
• D = 500
• C = 100
• L = 50
• X = 10
• V (U) = 5 (deze letters werden in het Latijn door elkaar gebruikt)
• I = 1

Het is gebruikelijk om in chronogrammen elke U ook als V weer te geven om zo te benadrukken dat dit ook een cijfer is. Waarschijnlijk is het daarom dat op de steen maar één U voorkomt, namelijk rechts beneden waar staat NON AUG. Dit is terecht, want het was niet de bedoeling dat in deze U ook het getal vijf zou worden gezien.

In de tekst (het chronogram) om de steen heen vind je nu:

• 1 x M = 1000
• 7 x C = 700
• 4 x L = 200
• 2 x X = 20
• 4 x V = 20
• 11 x I = 11
• Samen 1951

In de tekst (het chronogram) in het midden:

• 2 x D = 1000
• 7 x C = 700
• 4 x L = 200
• 9 x V = 45
• 6 x I = 6
• Samen 1951

Er zit hier dus in twee chronogrammen op twee verschillende manieren het jaartal 1951 verborgen.

Denk- en paswerk

Je vindt vaak een chronogram in een Latijnse tekst op een gevelsteen.

Een chronogram maken was heel moeilijk. Want er mocht geen letter met een getalswaarde teveel of te weinig in de tekst zitten. Er mocht bijvoorbeeld hoogstens één M in voorkomen, want anders zat je al in het jaar 2000. Soms bleek dit te moeilijk voor de maker van zo’n chronogram. Als er dan te veel letters met getalswaarde waren, loste men dit op door alleen die welke mochten meetellen, een andere kleur te geven of bijvoorbeeld alleen daarvoor een hoofdletter te gebruiken. Maar de maker van de teksten op onze steen is er maar liefst twee keer in geslaagd precies uit te komen. Zo zit er in de tekst om de steen heen inderdaad één M, in de tekst in het midden geen, maar daar vind je twee keer een D.

De maker van deze twee chronogrammen heeft dus absoluut een knap stukje werk afgeleverd. Bijvoorbeeld: hij mocht in de tekst in het midden het woord ‘steen’ (lapidem) niet noemen, want dan schoot hij meteen vanwege de letters M, D en L 1550 jaar te ver door. Maar zoals hij het formuleerde, kon lapidem inderdaad wegblijven.

Verder moesten beide chronogrammen natuurlijk ook als tekst betekenis hebben en bovendien precies en met een goede oppervlakteverdeling passen in het middenstuk en in de rand eromheen.

Dat is prima gelukt. Het is duidelijk dat er aan deze teksten veel denk- en paswerk is besteed.

RENOVATA

Des te meer is het jammer dat deze eerste steen fysiek in zo’n slechte conditie is. Het zou mooi zijn, als ook hier het woord RENOVATA van toepassing zou worden: dat deze steen zelf op een of andere manier gerenoveerd zou kunnen worden.

Meer informatie

De transcriptie, vertaling van de tekst en de toelichting daarbij kregen wij van Pierre van Rijswijck.